Kamlesh Sahu - Final report.pdf
Media
- extracted text
-
2015-16
mentor: a s mohammad
Kamlesh Sahu
SOCHARA Fellow
अअअअअअअअअअअ
अअअअअअ 1……………………………………………………………………………………………………………………………………….
अअअअ………………………………………………………………………….
अअअअअअ
अअअअअअअ
अअअअ
………………………………………………
अअ
अअअअअअअअ
अअअअअअ 2………………………………………………………………………………
अअअअअअअ
अअअअ
अअ
अअअअअअ
....................................................................................
अअअअअअअ
अ
अअअअअअअअ
……………………………………………….
अअअअअअअ
अअ
अअ
अअअ
अअअअअअ
अअअअअअ 3
अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ …………………………………………………………….
अअअअअ – अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
…………………………..
अअअअअ अअअअ – अअअअ अअअ अअअअअ ………………………………………………………..
अअअअअ अअअअ अअअअअ ……………………………………………………………………..
अअअअअअअ ……………………………………………………………………………….
अअअअअअ 4……………………………………………………………………………..
अअअअअअअअ अअअअअ……………………………………………………………………….
अअअअअअ 5……………………………………………………………………………
अअअअअअ अअअअ अअअअअ………………………………………………………………….
अअअअअ अअअअअअअअ ………………………………………………………………………..
अअअअअअअ……………………………………………………………………………
1
CHAPTER.1
1. अअअअ
2. अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअ अअअअअअअअ अअअअअ
1.1 अअअअ
2
अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ “अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ “ अअ
अअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ.अअअअअ अअअ अअ अअ. अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ
अअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ community health learning program अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअअअ अ अअअअअअ अअ अअ अअ अअ अअअ अअअअअ (facilitators) अअ
अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ !
अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअ
अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ
अअअअ ! अअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ, अअअअअ, अअअअअ, अअअअअअअ,अअअअअअ,
अअअअअअ, अअअअ, अअअ, अअअअअ, अअअअअ, अअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअ,
अअअअअअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ!
अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ. अअअअअअअ अअ
अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ !
अअअअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअ. अअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ
अ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअअ
अअअअअअ अअअअ, अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ
अअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ, अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअअअअअ अअअअ
अअ, अअअअ अअ, अअअअ अअ, अअअअ अअअअ, अअअ अअ, अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ
अअअअअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअअ ! अअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ
अअ अअअ अअअअ-अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ!
अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ !
अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ!
3
अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ-अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ
अअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअअ
अअ अअअअअ अअअ !
अअअअअअ
अअअअअअअ.............
1.2 अअअअअअअअअअ
SOCHARA अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ, अअअअअ अअअअअअ
अअ अअ अअअअअअअअअ (COMMUNITY HEALTH LEARNING PROGRAMME) अअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अ अअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअ, अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ
4
अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अ अअअअअ अअअ अअअ! अअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअ, अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ, अअ
अअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअ! अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअ
अअ अअअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ , अअअअअ अअअ अअअअ अअ! अअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ, अअअअअअ, अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ
अअ! अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअ
अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअ, अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अ अअअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ!
अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ........................
अअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअ अअ
MSW (master of social work) अअ अअअ अअअअ अअअ अअअ अअअ अ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ
अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ, अअ
अअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअअ
अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ!
5
HOME TO SOCHARA............
अअअअअ अअ अअ अअ अअ, अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ, अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ
अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअ अअ
अ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अ अअअअअ अअ
अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ
अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ, अअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअ अअअ अअ, अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ
अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ
अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअ, अअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ
अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ, अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअ
6
अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ
1.3 My learning objectives in fellowship programme:-
o अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ
o अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ
अअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ
o अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ
अअअअ
o अअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ
अअअअ
o अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ
o अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ
o अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअ
o अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ
1.4 अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअअअअ /अअअअअअअअअ:
Community health learning programme अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ, अअअअअअ अअअ
अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ
7
o अअअअअअअ अअअअअ
o अअअअअ अअअ अअअअअअ
o अअअअअअ अअअ अअअअ
o अअअ
o अअअअअअअ
o अअअअअ अअअअ
o अअअ अअअअअअ
o अअअअअअ अअअअअअअ
o अअअअअ-अअअअअअ अअअअअ
o अअअअअअअ अअअअअअअ
o अअअअ
o अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअ अ अअ अअअअअ
o अअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ
o अअअअअ अअअअ अअअअअ
1.5 Learning from collective sessions
o Health, community and community health.
o Mantal health in social
o Community building and development.
o Public health and different of community health.
o Paradigm shift model
8
o Primary health care and basic principle of community participant.
o Social exclusion and marginalization.
o System and soft system methodology
o Social determinants of health.
o Sanitation
o Globalization
o Environmental health
o Research work with community
1.5.1 अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ –
अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअअअअअअ , अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअ
अअअअ अअ, अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअ अअ , अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ !
अअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ , अअअअअअअ
अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअ अअ अअ अअअअ अअ , अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ !
9
अअअअअअअ अअ अअअअअअअ :-
“अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ , अअअअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ !”
1.5.2 अअअअअअ –
अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ –अअअ अअअअ ,
अअअअ , अअअअ , अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ ,अअअअअअ अअअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअअअ अअअअ अअ ! अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ
अअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ
अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअअ , अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ , अअअअ अअअअअअअ ,
अअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ .अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ !
1.5.3 अअअअअअअअअ अअअअअअअ
अअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ
अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअ , अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अ
अअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ
10
अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ !
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअ अअ
अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ, अअअ अअ
अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअ अअ! अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ
अअअअअअअअअअ अअ, अअ “अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअ अअअअअअ अअ!”
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअ अअअअ
अअअअअअ
अअअअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअअ
अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअ
अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ ,
अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअअअ
अअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअ
1.5.4 अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअअ
अअअअअअ, अअअअअअअ अअअअअ , अअअअअअअअ , अअअअ , अअअअअअ, अअअअअअअअ, अअअअअ,
अअअ-अअअ , अअअअअअअ अअअअअअ, अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ, अअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअ
अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ
1.5.5 अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ:
11
अअअअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअ - अअअअ , अअअअअअ , अअ अअ अअअअअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअ!
अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ
अअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ!
1.5.6 अअअअअअ अअअअअअ
1.5.6.1अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ –
अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अ
अअअ अअ! अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ , अअअअ अअअअअ अअ अअअअ , अअअअअ
अअअअअ अअ अअअअ, अअअअअ,अअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अ अअअअअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ
अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअअ , अअअअ , अअअअअअ , अअअअअअ, अअअअअअअअअअअ ,अअअअअअअ, अअअअअअअअ अअअ
अअअअअअअ अ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअ अअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ! अअअअअ अअअ अअअ अअअअअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ! अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ
अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ
अअअअअअ अअअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअअ
अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ !
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ 1939 अअअ “अअअअ अअअअअ” अअ अअअ ,
अअअअ अअअ अअ 1949 अअअ “अअअअ अअअअअ” अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअ , अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ “अअअअअ अअअअअ अअअअअ” अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअ अअअ अअअ, अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ
अअ 1971 अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ!
12
1.5.7 अअअ अअअ :
• ALMA ATA DECLARATION अअ अअअअअअअ 1978 अअअ International Conference on
Primary Health Care अअ meeting अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअ
अअअअअअ अअअ primary health अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ !
• अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ
अअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ, अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ
अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ!
• Alma Ata अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ
अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ!
• अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअअ अअ
अअअ अअ government अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ International Conference, Primary Health Care
अअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअ social justice अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ !
• अअअ अअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअ 30000 अअअअअअअअ (अअअअ अअअ) अअ 20000
अअअअअअअअ (अअअअअ अअअ) अअ primary health center अअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ!
• अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ “health for all” and “health human right” अअ अअअ अअअअ अअ
अअअ अअ अअअ अअअ “equity of health facilities” and “social justice” अअ अअ अअअ अअअअ!
• Primary health care अअ primary health center अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ
primary health center अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ!
Health facilities – prevention of economic diseases, nutrition foods, education, water and
sanitation, immunization, treatment, child and maternal health and drugs facility
• Health for all and health human right अअ अअअ world health organization, अअअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअ!
• Primary health center अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ!
13
• अअ अअ अअअअ अअ PHC अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअ
अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअ PHC अअअ अअअअअअअअअअ अअअ
अअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअ PHC अअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअअ
अअअ अअअअ अअअ!
• Health for all अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ PHC अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ “Health for all” अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ!
• Alma Ata Declaration अअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअ
अअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ, अअअअ अअअ अअअअअ-अअअअ
अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अ अअअअअ
अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ 1978 अअअ अअअअअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअ
अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ
अअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ!
अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ-
o health for all
o primariy health care
o Equity
o Health as a fandamental human rights
o appropriate technology
o intersectoral development
o community participant
अअअ अअअअअ अअ 1983 अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअ, अअअअअ अअअ अअअअ
अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअ , अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ
1.5.8 अअ अअअअअअअ अअअअअअअ
14
अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ
अअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअ 5000 अअ अअअअअ अअअ अअ अअअ 3000 अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअ!
1.5.9 अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ :
अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ
अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ ,अअ अअअअ
अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअ PHC अअ अअअअअअअअ 20000 (अअअअ अअअ) अअ 12000 (अअअअअ अअअ )
20 अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ
अअ अअअअअ अअअअअअअअ, अअ अअअअअअअअअअअ ,अअ अअअअ
अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ
अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ , अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ
अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ !
1.5.10 अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअअ अअ 100000 अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ 80000 अअ
15
अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ ! अअअअ
अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ
अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ !
1.5.10.1 Primary health care : अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ
Primary health care अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअ
o Prevention of economical disease
o Nutrition
o Education
o Water and sanitation
o Maternal and child health
o Immunization
o Treatment
o drug
अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअo participation
o Intersectoral coordination
o Equitable distribution
o Community Decentralisation
o Appropriate technology
16
1.5.10.2 Secondary health care : अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ
अअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ
1.5.10.3 Tertiary health care : अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ
अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ
1.5.11 अअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअअ
अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअ
अअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अ अअ अअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ! अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअ, अअअअ, अअअअअअ , अअ अअअअ
अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अ अअअअ , अअअ अ अअअअ, अअअअ अअअ
अअअअअअ अअअअअ ,अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अ अअअ अअअअ , अअअअअअअअ
अअअ अअअ , अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ
अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ
o अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ , अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ
o अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ, अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ
o अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ
17
o अअअअ अअ अअअअ अअ
o अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअअ अअ
o अअअअ अअ
o अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ
अअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ ,अअअअअ , अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ , अअअअअअ , अअ अअअअ अअ
अअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअ ,
अअअअअ ,अअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ!
अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअ : अअअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअअअअअअ अअअअ : अअअअअ, अअअअ, अअअअअअ अअ अअअ
अअअअअअअ अअअअअअ : अअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअ
अअअअअअअअअ अअअअअ : अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ Biological factor : अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ , अअअअअअअअअअ , अअअअअअ , अअअ,
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ, अअ .अअ. अअअ
Psychological factor : अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ , अअअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअ
Special factor : अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअअ , अअअअअ ,
अअअअअअअअअ , अअअअअ अअ अ अअअ अअअअ
Events in childhood : अअअअअअअअ, अअअअअअअअअ अअअ , अअअअअअ अअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअ
अअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ
o Several mental disorder
18
o Common mental disorder
o Epilepsy
o Mental retardation
Community based rehabilitation (CBR) matrix
Education
livelihood
Health
Social
Empowerment
1.5.12 अअअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअअ
अअअअअअअ : “अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ, अअअअअअ, अअअअअअअ, अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ,
अअअअअ अअअअअअ, अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअअअ अअअअअअअअअअअअअअ अअअ
अअअअअअ”!
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ ! अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअअ, अअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ, अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ
अअ अअअ अअअ अअअ, अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ, अअ अअ
अअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ, अअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअ! अअ अअ अअअअ
अअ अअअ अअअ अअअअ अअअ, अअअअअअअअअअ अ अअअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ
अअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअ ! अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ
19
अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ,
अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ,अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअ, अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअअअअ
अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअ
अअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअअअअ 2000 अअअ अअअअअअअअअ अअअ 189 अअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअ अअअ ‘अअअअअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ’ अअअअअअअ
अअअअ, अअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ
अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ !
अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ, अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ
अअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ! अअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ-अअअअअअ अअअअअअअअ, अअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअ अअ!
अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ !
अअअअअअअअअअ अअअअअअअअअ-अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ, अअअअ अअअअअ अअ
अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअअअअ अअ
अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअ अअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ!
1.5.13 Community building and development
20
अअअअ अअ Community अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ
अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअ
अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ
अअ !
अअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ! अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ
अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ
अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ
अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ!
अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ
अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअ अअअ अअअअ अअ , अअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ , अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ
अअअ , अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ, अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअ
अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ !
अअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ
अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ
अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ
अअ !
अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ
o अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ
o अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ
o अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ
o अअअअ अअ अअअअअअअअ
21
o अअअअअअअअअ अअअअअअअअ
o अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ
1.5.14 अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअअअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअ, अअअअअ, अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ
अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअ
अअ, अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ (73अअअ अअअअअअ) अअअअअअअ, 1992 अअअअअअ
अअअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअ
अअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअ
अअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ :
अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ
अअअअअअअअ , अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ , अअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ
अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ !
अअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअअअ :
अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ/ अअअअअअ / अअअअअ अअअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअ
अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ, अअअअअ
अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअअ/अअअअअअअ अअअअ ,अअअअअ
अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअ अअअअअअ
22
अअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ
अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ 5 अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ
अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ
अअ 5 अअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ
o अअअअ अअअअअअअअ अअअअअ
o अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ,
o अअअअअअअ अ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
o अअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअअअअ
o अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अ अअ-अअअअ
o अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ-अअअअ
o अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ,
o अअअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ,
o अअअअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ,
o अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अ अअअअअ अअ अअअअअ,
o अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अ
अअअअअ अअ अअअअअ,
o अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ
o अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ
23
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ!
अअअअअ अअ अअअअअअ :
अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ
o अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ
o अअअअअअ अअअअअ
o अअअअअअअ अअअअअ अअअअअ
o अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ
o अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ
अअअअअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअ
अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ :
अअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ, अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ, अअअअअअ
अअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ
अअअअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ
o अअअअअअअअअ अअअअअ
o अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ
o अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअ
o अअअअअअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ
o अअ अअअअअअअअ अअअअअ
अअअअअ अअअअ अअअअअअअअ
अअअ अअअअअअ, अअअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ 74अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ, 1992 अअ अअअ
24
अअअअअअअअ अअअअअ अ अअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअ
अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ
अअअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअ
अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अ अअअ अअ अअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ 1
अअअ 1993 अअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ
अअअ अअ!
अअअअअ अअअअअ ,अअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअअअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ
o अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ
o अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ
o अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ, अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ
o अअअ अअअअअअअअअ, अअअअअअअअ, अअअअअ अअअ अअअअअ-अअअअ अअ
अअअअअअअ
o अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ, अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ
o अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ (अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ) अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअ
o अअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ
o अअअअअ अअअ-अअअअअअअअ, अअअअ अअअअअ, अअअअअअ, अअअ अअ अअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ
o अअअअअअअअअअ,
अअअअअअअअ
अअ
अअअअअअअअअअअ
अअअअअअ
अअ
अअअअअअअअअ
o अअअअअअअअअअअ, अअ अअअअअअ, अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ
अअअअअ अअअ-अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ
o अअअअ-अअअ अअअअअअअअअ अअअअ (अअअअ-अअअ अअअअअअअ अअअअ)
o अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ
o अअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ-अअअअअअ, अअअअअअअअ अअअअ, अअ
अअअअअ, अअअ अअअअअअ अअअअ अअ
1.5.15 Paradigm shift model of health:
25
अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
Medical model
Social model
Individual
Community
Patient
People
Disease
Health
Providing
Enabling
Drugs technology processor
knowledge social processor
1.5.16 Environment
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ,
अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ, अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ ,
अअअअ, अअअ, अअअ- अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ! अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ
अअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअ! अअअअअअअअ अअअ अअअअअअ, अअ अअअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ
अअ, अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ
अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअ अअ !
अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअ
o अअ अअअअअअअ
o अअअअ अअअअअअअ
o अअअअ अअअअअअअ
26
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ!
1.5.17 Social determinants of health:
Age: अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ
अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ
अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ
अअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ
अअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ
Gander: अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ
Environment: अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ
अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ
अअ
Education: अअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ
अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ
Water : अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ
अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ
Health Fecilities: अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ
अअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ
27
अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ
culture: अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ-अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ, अअअअअ अअअअ
अअ अअ अअअअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ-अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअ! अअअअ अअअ-अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ!
1.5.18 Disease:
अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ
अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअ
अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अ अअअअ अअअ ! अअअअ अअअअ
अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ
1.5.18.1 अअअअअअ अअअअअ अअअअअ :
अअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ ,अअअअअअअ, अअअअअअअअअअ, अअअ अअ
1.5.18.2 अअअअ अअअअअ अअअअअ :
अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ
अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ, अअअअअ, अअअअ, अअअअ, अअअअअअअ,
अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ !
1.5.18.3 अअअअअअअअअअअ अअअअअ :
अअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ
अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ !
28
अअअअ- अअ अअ अअ , अअअअ, अअअअअ , अअ.अअ. अअअअअअअ
1.5.18.4 अअअ अअअअअअअअअअअ अअअअअ :
अअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ
अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ
अअ!
अअअअ- अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ , अअअअअअअ , अअअअअअअअअ, अअअअअअ
अअअअअअअ
1.5.19 Communication and health
Communication अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ
अअ अअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ, अअअअअअ, अअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ “अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ
अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ“ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अ अअअअअअअअअअ अअ
अअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ
अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ
o अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ
o अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअ
o अअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअ
1.5.19 Occupation health:
अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअ अअ, अअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ
29
अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअ! अअअ
अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ, अअअ अअअअअअअ अअअअअअ,
अअअअअअअ अअअअअअअ, अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअ!
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअ अअअअअ अअअअ (अअअअअअअ अअअअ) अअ
अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअ अअअअअ
अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ
अअअअअ अअअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ,
अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ (अअअअअअअ
अअअअ) अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ
अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ
अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ
अअअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअ अअ !
30
1.6 Organization and institution exposure visits
1.6.1 अअअअअअअअ –
अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ! अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ
अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ
अअ! अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअ अअ! अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ, अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ
अअ अअअअ अअ! अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ
अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ, अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ
अअअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ
अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ ! अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ
अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ
31
अअअ अअ अअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ, अअअअअअ अअअअअ अअ अअ
अअअअअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ ! अअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ,
अअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ , अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअ
अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअ
अअ! अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ
अअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअअअ अअअअअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ
1.6.2 DOTS (Directly Observed Treatment Short Course) centre
अअअअअअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ dots centre अअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअ अअअअ
अअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ
अअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ
अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ
अअ अअअ , अअअ-अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ
अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ
अअअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ ! अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ
अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ !अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ
अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअ !
1.6.3 National tuberculosis institute, Bangalore
अअ अअअअ अअअअअअअअअअअ अअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ
अ- अ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ
अअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
32
अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ
अअअअ ! अअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ !
1.6.4 Bhoomi Habba Festival
Bhoomi habba festival अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ! अअअअ “अअअअअअअ अअ अअअअअ
“अअअअअअअ अअअअअअ” अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ
अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ! अअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ
अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअ अअ, अअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ, अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअअअअ
अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ, अअ
अअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ, अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ
अअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ ! अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ
अअअ अअ, अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ,
अअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ, अअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ
1.6.5 APD (Association of People with Disability)
33
अ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअअअअ अअअअअअअ, अअअअअअअअअअअ, अ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ “अ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअ अअ
अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ“ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ
अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअ N S Hema अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ, अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ! अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ
अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ !
34
अअअअअ- APD (Association of People with Disability)
1.6.6.FRLHT (Foundation for Revitalization of Local Health Traditions)
अअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ! अअ अअअअअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ! अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअअअअअ अ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ! अअअअअ
अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ
अअअ! अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअ Trans Disciplinary University (TDU) अअ अअअअअअ
अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ! अअअअ अअ
अअअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअअअ
अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअ
अअअअअ अअअ अअ! अअअ अअ अअअ अअअ Institute of Ayurveda and Integrated Medicine (IAIM) अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ! अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ, अअअअ
अअअअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ! अअ अअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ!
1.6.7 Community calibration, (Koramangala block 1)
35
Sochara अअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ, अअअअअअअअ अअअअअ
अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअ अअ अअअ!
1.6.8 SOCHARA alumni meet
sochar अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ
अअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ, अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ community health learning programme अअ अअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ
अअअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ ! Dr.Chandra,
Fr. Claude, Fr. John अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ! Dr. K. Srinivasa अ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअअअ! अअअअअ अअ अअअ अअ “Health for all”.अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ
अअअ अअ अअअ अअ! अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ
अअअअअअअअअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ
अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ
अअ! अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअ, अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ! अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअ! अअ
अअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ “अअअअअअअ अअ अअ अअअ” अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ! अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअ!
1.6.9 Reshma’s workshop (mantal health)
अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअ
36
अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ! अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ
अअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ! अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ! अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ!
1.6.10 Sochara Silver jubeeli
अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ
अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअ अअअअअ अअअ! अअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअ
अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअ! अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ
अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ.अअ.अअ.अ. अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअ
अअअ अअ! अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ 2 अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअ!
1.6.10.1 AGRICULTURE AND FOOD: अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ
अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अ
अअअ अअअअ, अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ, अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ
अअअ, अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ
अअ अअअ अअअ अअअअ, अअअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ
अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ!
1.6.10.2 I.T.D. (INFORMATION TECHNIQUE DEVELOPMENT): अअ अअअअअअअ अअअ
अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ S.M.S.
अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ
1.6.11 Baptist hospital (Urban slum)
37
Bapthis अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ, अअअअ अअअअअअअअ अअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ!
अअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ! अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ! अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ! अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ
अअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ
अअअ अअअअ अअ अअअअ!
1.6.12 Meeting with E.P. Menon
E.P.Mainan अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ
अअअ अअअअअ! अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ
अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ! अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ
अअ! अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ !
38
meeting with E.P. Menon
1.6.13 Chitrakala Parishad
Chtrakala parishad अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ
अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ, अअ अअ अअ अअ अअअअअअ, अअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअ अअअ अअ! अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ! अअअअ अअ अअअअअ
अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअ, अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ! अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ , अअअअअअ , अअअअ
अअअअ(अअअअअअअअ अअ अअअअअअ) अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअ अअ!
39
chitrakala parishad
1.6.14 GRACE (BBMP and other ORG)
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअ
अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ
अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअअ अअ
अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ
अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
अअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ! अअअअअ अअ
40
अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअ!
GRACE (west managment)
1.7 Reflection
41
community health learning progremme अअ अअ six months अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ! अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ
अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ! अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ
अअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअ
अअअअअ अअअअ अअअअ! अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअअअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअ
अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअ अअ
अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
(अअअ अअअ अअअ, अअअअअअ अअअ अअ, अअअअअअअअ अ अअअअ ) अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ
अअअअअअअ, अअअअअअ, अअअअ, अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ! अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ
अअअअअअअ,अअअअअअअअ, अअअअअअअ, अअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअ!
42
Chaptar-2
1. Information of Bhopal
2. Muskan Oraganization
2.1 अअअअअ (अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ)
43
A. Basic Indicators of the Bhopal
S.
No
Indicator
Year
44
Bhopal
Source
1
Population
2011
23,68,145
Census of India
2
Male
2011
12,39,378
Census of India
3
Female
2011
11,28,767
Census of India
4
Growth Rate (%)
2011
28.46%
Census of India
5
Rural Population
2011
4,53,806
Census of India
6
Urban Population
2011
19,14,339
Census of India
7
Child population (0-6 years)
2011
2,93,294
Census of India
8
Child population (0-6 years) to total Population 2011
12.38%
Census of India
9
Sex ratio (Females per 1000 males)
2011
911
Census of India
10
Sex Ratio at Birth, Total
2010-11
912
Annual Health Survey
11
Sex Ratio at Birth, Rural
2010-11
825
Annual Health Survey
12
Sex Ratio at Birth, Urban
2010-11
934
Annual Health Survey
13
Child sex ratio (0-6 years; girls per 1000 boys) 2011
916
Census of India
14
Percentage share of district population
2011
3.3
Census of India
15
Literacy Rate, Total
2011
82.26
Census of India
16
Literacy Rate, Male
2011
87.44
Census of India
17
Literacy Rate, Female
2011
76.57
Census of India
18
Gross Enrolment Ratio
2009-10
113.4
DISE
19
Crude Birth Rate, Total
2010-11
19.2
Annual Health Survey
20
Crude Birth Rate, Rural
2010-11
24.9
Annual Health Survey
21
Crude Birth Rate, Urban
2010-11
18.3
Annual Health Survey
22
Crude Death Rate, Total
2010-11
5.8
Annual Health Survey
23
Crude Death Rate, Rural
2010-11
7.6
Annual Health Survey
health facilities
Distric hospital
Civil hospital
Bhopal
1 ¼ (250 bed)
2
Sno.
1
2
45
m.p.
48
54
3
4
5
6
7
8
C.H.C.
3
P.H.C.
10
Sub health center
63
Family welfare cnter
6
Urban health post
8
Civil dispensary
18
Sorce: health services, satpura bhavan bhopal,20011
278
1142
8834
73
80
92
2.3 अअअअअ – अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ
अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ 1973 अअ
अअअअअअ अअअअ अअअ अअ, अअअअअअअ अअ 1998 अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ
अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ, अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ ! अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअ
अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअ! अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ, अअअअअअअ , अअअअअ, अअअअअ अअअअअअअअअ ,
अअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ , अअअअअ ,अअअअ, अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ , अअअअअअ , अअअअ अअअ अअअ अअअअ, अअ अअअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ
2.4 अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ
46
o अअअअअअ अअअअअअअ
o अअअअअअअ
o अअअअअअअअअअअअअअअ
o अअअअअ-अअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअअअ
o अअअ अअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअअअ अअअअअअअअअ
अअअअअअअ
अअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ
अअअअअ अअअअअअअअअ
अअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअअअ
अअअअअअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअअअ
अअअअअअ अअअअअअ
अअअ
अअअअअअअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअ
अअअअअअ अअअअअअअअ
47
2.5
अअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ
अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ
2.5.1 अअअअअअअ :
अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअ
अ अअअ अअ अअअअ अ अअअ अअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ , अअअअ , अअअअ , अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ, अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअअ, अअअ, अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअअअ-अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ!
2.5.2 अअअअअअ अअअअअअ :
अ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ
अअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अ अअअ अअअ
अअअअ अअ
2.5.3 Educationअअअअअ:
अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअ
अअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ!
48
I
Education Camp (Gandhi naagar Choraha)
2.5.4 अअअअअअअअ अअअअअअअअअ :
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ
अअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ , अअअअअअअअ , अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअ
2.6 अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअ :
49
2.6.1 अअअअअ अअअ अअअअ : अअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअ ! अअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ
2.6.2 अअअअअ अअअअअ : अअअअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ, अअ
अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअ
अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ !
2.6.3 अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ ,
अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ........
अअअअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ
2.7.1 DEMOGRAPHICS DETEAILS OF GOUTAM NAGAR
Total population
:
500
Male
:
330
Boys :
120
Households
:
80
Female :
270
Girls
80
2.7.2 GEOGRAPHICAL:
50
:
अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ(अअअअ) अअ अअअ अअअ (अअअअ) अअ
अअअ अअअअ अअअअ अअ ! अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ
अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ, अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ! अअ अअअअ 30
अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ 7 अअ 10 अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ, अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअ
अअअअ अअ! अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ
अअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ “अअअअ अअअअअ” अअ अअ-अअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ ! अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ!
अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ
अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअअअ, अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ, अ अअ
अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ (अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ) ! अअ अअअअ अअअअ
अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ
अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ, अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ-अअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ “अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ
अअअअअअ” अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ, अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ !
2.8.3 INFRASTRUCTURE:
अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअ
अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ! अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ
अअ ! अअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ 4-5 अअअ अअ अअ अअअअअ अअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअ-अअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ, अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअ
51
अअअअ अअ ! अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ ! अअ अअअअअ अअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ, अअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअ
अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअअअअ अअ अअअ अअअअअ , अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ
अअ ! अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ
30-40 अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअअ अ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअ !
अअअअअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ
अअअ अअअ
अअ अअ अअअ अअअ
अअअअअअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ
अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ
2.8.4 HISTORY
goutam nagar अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ, अअअ अअअ अअअ
अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअअअ, अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअअअ अअअ! अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ
अअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ, अअअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ-अअअअअ (अअअअअ , अअअअ,
अअअअअअअअअ अअ अअअ) अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ
अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअ, अअअअ,
अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ
अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअ अअ अअ ! अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअ!
2.8.5 COMMUNITY LEADERS, FORMAL AND INFORMAL
अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअ.! अअ
अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ, अअ अअ अअअअअअअअअ
अअअ अअअ अअ. अअ अअअअ अअ अअअअ अ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ. अअ
52
अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअ-अअअअअअ अअअअ अअ. अअ अअअअअअअ अअ
अअअ अअअअ अअअअ अअ. अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ.
अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअ. अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअ अअ. अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ, अअ
अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ.अअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ. अअ अअअअअअ अअअअअअ
अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ. अअ अअअ अअ
अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ.
अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ
अअअ अअअअअअ अअ. अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ अअ.
2.8.6 COMMUNITY CULTURE, FORMAL AND INFORMAL
अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ.! अअअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ
अअअअअअ अअ!
अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ! अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअअअअ
(अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ) अअअ अअअ-अअअ अअ अअअअ अअ.अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ
अअ. अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ ! अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ
अअ अअ अअ अअअअ अअ. अअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअ अअ ! अअ अअअअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअ अअ ! अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ, अअ अअ
अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ! अअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ. अअ अअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ. अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअ (अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ, अअअअअ अअ अअअ) अअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ. अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ! अअ
अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ! अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ
अअअअअअ अअ!
2.9.7 EXISTING GROUP
अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअअअ अअ अअ! अअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ. अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअ
53
अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ, अअ अअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ! अअ अअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ! अअ अअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ
अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ! अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ, अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ. अअअअअ अअअअअअ 10-12 अअ! अअ अअअअअ
अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअ, अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ
अअ अअअअ अअ! अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ! अअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ! अअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअ! अअ अअअअ अअअ 10-12 अअअअअ अअ, अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ
अअअअ अअअ अअअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ! अअअअ
अअअअ अअअअअ अ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ.अअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ,
अअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ
अअ अअअअअ अअ अअअ अअ!
2.9.9 EXISTING INSTITUTION
अअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ! अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ.अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ,
अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअ. अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअ! अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ
अअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअ अअअ अअ. अअ अअअ अअअअअ, अअअअअअअ, अअअ अअअअ ,अअ अअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ! अअअ अअअ
अअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअ
अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ. अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ, अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअ. अअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ. अअअअअअअ अअअ 1 अअअअ अअ 06 अअ अअ
अअअअअ अअ 3 अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ. अअअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ! अअ
अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ. अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ
अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअ! अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअअअ अअ, अअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ.अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
54
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ! अअअअ अअअअ
अअअअअअ 12अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ
अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ! अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअ
अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ !
2.9.10 ECONOMICS IN COMMUNITY
अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ. अअ अअअ
अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ-अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ
अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ.अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअ
अअअअअअअअअ , अअअअअ , अअअअ, अअअ अअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ,अअ अअअअअअ
अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ, अअ अअअ अअ अअअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ
अअअ अअअअ, अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ. अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअ.अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअ 200 अअअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ
अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ . अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअ अअअअ अअ !
2.9.11 UNDERSTANDING AND DESCRIBING A COMMUNITY
अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ. अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअ ,अअअअअ, अअअअ ,अअअअ अअअअअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअ अअ अअअअ-अअअअ अअअअ अअ ! अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ. अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ! अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअ. अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअअ 600 अअ अअ अअअ
अअ!
2.9.12 GOVERNMENT /POLITICS
अअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ. अअ अअअअ अअ अअ अअअअ
अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ, अअ अअ अअ अअअ अअअ
अअअअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअ! अअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ
अअअ अअअअ अअ! अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअ
55
अअअ अअअ अअ. अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ. अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ
अअअ अअ अअ अअ अअअअ अ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ
अअअअ अअ. अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ !
2.9.13 Livelihood :
अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ
अअ! अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअअअअ अअअ अ अअअअ अअअ
अअ अअअअ अअ अअअअ अअ! अअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअ अअअअ अअ! अअअ अअअअअ अअअ
अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ!
अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ
अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ!
अअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअ अअअअ अअ!
2.9.14 Education :
अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ, अअ अअअअअ-अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ
अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ
56
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ, अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ !
2.10
अअअअअअअअ
अअअअअअअअ :
अअ
अअअ
अअअअअ
अअअअअ
अअ
अअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ
अअअअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अ अअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ ! अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ
2.10.1 अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ :
अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ ,अअअअ अअअअ अअअअअ , अअअअ,
अअअअअअ , अअ , अअअअअअअ , अअअ, अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअ अअअअ (अअअ अअअअअअअअअअ) , अअअअ ( अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअअअअ), अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअ
अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अ
अअअअअअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ , अअअअ, अअअअअ
अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ!
अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ, अअअ
अअ अअअअअअ :
अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअ अअअअअअ!
अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ
अअअअअ अअअ अअ अअअअ!
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ , अअअ अअअ अअअअ अअअ !
57
अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ
अअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअ , अअअअ अअअ
अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ!
अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ
अअ!
अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ!
2.10.1 अअअअअअअ अअअअअअअअअ 1
अअअअअअअ अअ अअअअअ अ. अअ. अअ. अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ
अअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अ. अअ. अअ. अअ अअअ अअ अअअअ
अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअ
o अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअ
अअअ अअ
o अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअ
अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अ. अअ. अअ. अअअअअ अअअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ
अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअअ
अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ
o अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअ. अअ. अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ
2.11 05/11/2015 अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ 2
अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ
अअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअ
58
अअअअअअअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ
अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअ (अअअअअअअ अअअअअअअअअअ) अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ
अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ
अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ
अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअ !
अअअअअअअअ :
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ
अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ “ अअअअअ अअअ अअअ अअअअअ, अअअ
अअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ” अअअअ
अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ, अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ, अअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअ अअ, अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
2.11 अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ :
अअअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अ अअ अअअअअअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअअ अ अअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ, अअ अअअअअ
अअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ !
अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअ अ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअ
अअ
अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ
59
अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअअअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअ
अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअ अअ अअ अ
अअ अअअअ अ अअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ
अअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ, अअअअअअ अअअ
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ, अअअअअअअअअ
अअअअअअअ अ अअअअअअअअ, अअअअअअअअअ अअ अअअ-अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ (अअअअ
अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअ) अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ
अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ, अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअअ :
अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ-अअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ
अअ
अअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अ अअअ अअअअ
अअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अ अअ अअअअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ
60
Chapter 3
FILD PLACEMENT
MUSKAN ORGANIZATION
GOUTAM NAGAR COMMUNITY
3 अअअअअ अअअअअअ
3.1 अअअअअअअ अअ अअअअअ – अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ 24 अअअअअअअअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ
61
अअअ अअ अअअअअअअ अअअ 2 अअअ अअ 6 अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अ
अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ 12 अअ 3 अअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअ 29 अअ अअअअअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ
4 अअअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ (अअअअअअअ ,अअअअ, अअअअअअ, ), अअअअ
अअअअअ, अअअअअअ अअ अअअअ, अअअअ अअअअअ, अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ, अअअअअअ अ
अअअअ, अअअअअ , अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअ अअअ, अअअ, अअअअ, अअअअ, अअ, अअअअ, अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअ अअअ अअअ अअअअ अ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ
अअअ, अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ
अअअ अअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ!
Balvadi Kendra, Goutam nagar
3.2 अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
62
अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ
अअ अअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ,
अअअअ अअअअअअ, अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ
अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ
अअ अअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ
अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ
अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ
अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ, अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ
अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअ, अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअ अअअ, अअअअअअ अअअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ!
3.3 अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ
अअअअअ अअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ, अअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ
अअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ! अअअअ अअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअ! अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ,
अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअ! अअअ-अअ अअअ
अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ
अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ
अअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ ! अअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ, अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअअअ अ अअअ अअ ! अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ! अअअअअ
अअअ अअअअ अ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ 20 अअअअअ अअ 1 अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ
अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ !
3.4 अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ
3.4.1 अअअअअअ अअअअ अअअअअअ
63
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअ अअ 2008 अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ( अअअअअ) अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअ अअ, अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ, अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ
अ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ, अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ
अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
3.5 अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअ अअ अअ “अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ
अअ अअअ अअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ” अअअअअ अअअ अअ अअ
अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअ
अअअ अअअअ अअ अअअ अअ, अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ
अअ ! अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअ
अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ,अ अअअअ अअअअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ “अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ
अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअ अअ”
64
अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअ
अअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ,अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअ
अअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ
अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ, अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअअअअअअअअअ अअ “अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअ” अअअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअ,
अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअ अ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ
अअ “अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ, अअअअ
अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ“ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअ
65
अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ
अअअ अअ ! अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ
अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ !
अअअ अअअअ , अअअअ अअअअ , अअअअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअ
अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ
अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ
अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ
अअअअअ अअ अअ अअअ अअ
अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ
अअ
अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ “ अअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ
अअ अअअअ अअअ, अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअ
अअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअ” अअ अअअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअ
अअअ अअ !
3.6 अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ,
अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ ! अअअअ
अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअ अअ !
66
अअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअ “अअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअअ,
अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ! अअ अअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअअअ, अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ
अअअ अअअअ अअ! अअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ” अअ अअअ अअअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ (अअअअअअअअअ अअअअअअअअअअ) अअ अअअअ
अअ! अअ अअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ,
अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ
अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ! अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ
अअअ अअ!
3.7 अअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ:
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ (अअअअ,अअअअअअ) अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ
अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ
अअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअ
, अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ
अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ
67
अअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ !अअअअ अअअअअ अअ अअअअ , अअअअ ,
अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ!
adiwasi culture of gotam nagar community
68
3.8 अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ 1
अअअअअअअअ अअअअअअ, अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअ
(अअ अअ अअअ) अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ
अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ
27/08/2015 अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ
अअअअअ अअ अअअ अ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ
अअअअअ अअ अअ “अअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ
अअ(अअअअ अअअ अअअअअ ) अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ,
अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ” अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ
अअअअअअअ, अअअअ अअअअ अअअअअअअ, अअअअअअअअअ अअअअअअअ, अअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ, अअअअअ अअ अअअअअ अअअ
अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ ”अअअअअअअअ अअअअ अअअ अअअ
अअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ
अअअ अअ” अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअ अ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अ अअ अअ अअअअअ अ अअअ अअ
अअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअ अअ , अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ
अअअअ अअ!
69
3.9 अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ
अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ “ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ
अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अ अअअअ अअ ,”अअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअ अअअ
अअ अअअअ अअ अअअअ”!
अअअअअअअअ – अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ, अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ!
3.10 अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ
अअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ
अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ
अअअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ
अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ
अअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ , अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ
अअअअअ अ अअअअ अअ अअअअ अअ, अअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअ अअअ अअ
अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अ अअअअ
अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ 40 अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअ अ
अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अ
अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ 14 अअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ
70
अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअअ अ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअ अअअअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ, अअअअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ
अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ
3.11 अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ
अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ
अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ
अअअअ अअअ!
71
3.12 अअअअअ अअ अअअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअ (अअअअ अअअअअअ) अअ अअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ
(अअअअ अअअअअअ) अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ!
अअअअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअअअअअअअअअ
अअअअ अअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ
अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ!
3.13 अअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअअअ
अअअअअ अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ, अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ
अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ अअ
अअअअअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ
अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ! अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ!
अअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअ
अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ, अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ
अअ अअअअ अअ अअअअ 100 अअ 120 अअअअअअअ अअ, अअ अअअ अअअअ अअअ अअअ अअअअअ (अअअअ
अअ अअअअअअअअ, अअअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ) अअ अअअ (अअअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअ,
अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ) अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअ, अअ
अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअ !
72
Bhartiy Majdoor Ekta Sangha (Bhopal)
3.14 अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ
अअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ
अअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअ.........
3.14.1 अअअअअअअ अअअअअअअ अअ
73
अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअ
अअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअअ
अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ!
3.14.2 अअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअअअअ
अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ
अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ, अअअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअ
अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ
3.14.3 अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ:
अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ
अअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअअ अअअ
अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ
3.14.4 अअअअअअअ अअ अअअअअअ:
अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ
अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअ, अअअ अअअ अअअअअअअअअअअ अअ अअअअअ
अअअ अअअ अअ अअ अअ अअअअ, अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअअअ अअ !
meeting at tee shop (M.P.Fellows)
3.15 अअअअअअअअ अअअअअ 2
74
अअअअ अअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअअअ अअअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ, अअ
अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअअ
अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ ,
अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ, अअअ अअअ अअअअ , अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ
अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ
अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ
अअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ
अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअ अअअअअ, अअ अअअ अअ अअअअअ अअ
अअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ!
3.16 अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ
अअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ ! अअअ
अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअ
अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ
अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअअअ अअअअ , अअअअअअ अअअ
अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअ ,अअअ अअअ अअ अ अअ अअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअअअअ अअअ अअअअ
अअअअअअअ अ अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअ अअअअ ! अअअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअ
अअ अअअअअअ अअअअअअ! अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअअअ
अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअअअअ
अअअअअअअ 10 अअ 12 अअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ
अअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअ
अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ
अअअअ अअ अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ! अअअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअ अ अअअअ
अअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअ !
75
अअअअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ
अअअअ अअ ! अअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअअ, अअ
अअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ 108 अअ अअअ अअअअ अअअअ
अअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ
अअअअ अअ अअअअ अअ ,
3.17 अअअअअअअअ अअअअअ 3
अअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ
अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअ (अअअअअअअ अअअअ) अअ
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ ! अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ
अअअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ
अअअअअ अअ, अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअ अअ, अअअअअअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ
अअ अअ अअअअअअअ अअ ! अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ (अअअअअअअ अअअअअअअअअअ)
अअ अअअअ अअअ अअ अ अअअअअअअ अ अ अअअअअअ अअ अअ अअ अअ अअ ! अअअअअअअअअअअ अअ
76
अअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअअ अअअअअअ अअ अअअ !
अअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ-अअअ
अअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ
अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअअअअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअअ (अअअअअ, अअअअ) अअ अअअअअ
अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ !
अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ,
अअअअअ अअअ अअअअ-अअअ (अअअअअ अअअअअअअअअ) अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअअ
अअअअ अअ, अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअ अअअअअअअ (अअअअअअअ, अअअअअ) अअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ
3.18 Ajaad Youth group (Sardar patel nagar)
Bhopal अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअ अअअ
अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअ, अअअअ अअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअ अअ अअअ अअअ अअ अअ अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअ अ अअअअअअअअअ अअ
अअअअअअअअअ अअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ,
अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअ
अअ अअअअ अअअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ ! अअ अअ अअअअ
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअअ अअ
अअअ अअ !
3.19 अअअअअ अअअअ अअअअअअ
अअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ 10 अअ 17 अअअ अअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअ अअअ अअअ
अअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ
अअअअ अअअअअ ? अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ ? अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ
अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ !
77
3.20 अअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ...................
अअ communiy health reaning program अअ अअअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअअ अअअ
अअ, अअ अअअ अ अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ! अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअअ
अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअ, अअअअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअअअ!
अअ अअअअअअअअ अअअ अअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअ
अअअ अअअअ अअ! अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअ अअअ
अअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ! अअअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ
अअ! अअअअ अअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअअ अअ, अअअ अअअ अअअ अअ अअअ अअअअअ
अअअअ अअअअ अअ! अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअ
अअअअ अअअ, अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअ!
अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ, अअअअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ
(अअअअअअअ अअअ अअअअ, अअअअअअअअअ अअअअअ) अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ! अअअअअ
अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअ! अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ
अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ! अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअ
अअअ अअ अअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअ अअअअ अअअ!
अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअ
अअअअ अअअ अअअअ अअ! अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअ!
अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअ,
अअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअ
अअअअ अअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ, अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ
अअ अअअ अअअ-अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ!
अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ
अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ!
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअ, अअअअ अअ अअ अअअअअ
अअ अअअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअ अअ अअअअ अअअ! अअअ अअअअ अअअअअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ
अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ, अअअअअ अअ अअअ 362
अअअअ अअअअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअअ
अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअ! अअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअ, अअ अअअ अअअअअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअअ! अअअअअ अअअअ अअअअअ
78
अअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ अ अअअ अअअअ अअ अअ, अअअअअ अअअअ अअअ
अअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअ
अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ!
3.21 अअअअअअअ:
अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअअ! अअअअअ अअअअअअ अअ अअअअअअअ ,अअअअअअअ अअ अअअअअअअअ, अअअअअअ
अअअअअअ अअअअअअ, अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअ, अअअअअअअ अअअअअअ, अअअअअअ
अअअअअअ, अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ, अअअअअअ अअअअअअअ, अअअअअअअ अअअअअ
अअअअअअअअ,
अअअअअअअअअ
अअअअअअ
अअअअअ
अअअ
अअअअ
अअअअअअअअअअ
अअ
अअअअअअअअअअअअ, अअअअअअ अअ अअअअअअअअ अअअअ अअअअ अअअअअअअअअ, अअअअअ अअ
अअअअअअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ
अअअअ! अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ!
अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअ
अअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ
अअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअअ अअअअ अअ!
अअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअअ
अअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअ
अअअअअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ अअअ! अअ अअ अअ
अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ!
79
4.0 RESEARCH STUDY
80
4.1 TITLE OF THE STUDY
“A study of psycho-social effect on adolescent children their parental alcohol
abuse in slum community in Bhopal in Madhya Pradesh”
Name of Mentor : Dr.AS Mohammad
Principal investigator: kamlesh sahu
Address of Principal investigator: Fellow, Community Health learning programme
359, 1st Main, Koramangala 1st Block, Bangalore –560034; Phone:9946308710
Site contact details (address/ phone no of place where research will take)
Address: Muskan organization in Bhopal,(Madhya Pradesh)
Telephone: 463010, +917552559949, Email: muskaan.office@gmail.com
4.2 BACKGROUND
India is a fastest growing economy in the world and from last twenty years the number of cities
increased. The size, population of cities increased every year, Bhopal is a capital of Madhya
Pradesh and it has 375 slums (Registered) in and outside of city area. The condition of slums
in Bhopal is very bad there is not proper housing, water & sanitation facilities, electricity etc.
These living conditions affect the life of residents of the area and most of the residents belongs
from low income group. They are involved in various trades like domestic house worker, car
painter, mason, rag picker etc. Most of residents in Goutam Nagar belongs rag-picking
occupation. Their adolescent children aged between 9-19 years, boys and girls are going for
rag picking and some stay in home and work there. Their parents consume alcohol regularly
inside and outside home and after that they fight with others and in the family also. This
problem affects adolescent’s psychosocial condition and it affect them emotionally and
physically. The parents are not aware about their responsibilities towards family and
community.
4.3 INTRODUCTION
Definitions:
Adolescent:
81
The World Health Organization (WHO) defines adolescents as those people between 10
and 19 years of age. Adolescence is often divided into early (10–13 years), middle (14–
16 years) and late (17–19years) adolescence [1]
Other overlapping terms used in this report are youth (defined by the United Nations as
15–24 years) and young people (10–24 years), a term used by WHO and others to
combine adolescents and Of course, a 10-year-old is very different from a 19-yearold.[1]
Psycho-social: Psycho-social health involving both psychological and social aspects of
one's life, and relating the social conditions to mental and emotional health.[2]
Alcoholic:
Alcoholics are obsessed with alcohol and cannot control how much they consume, even
if it is causing serious problems at home, work, and financially.[3]
Alcohol abuse
Alcohol abuse generally refers to people who do not display the characteristics of alcoholism,
but still have a problem with it - they are not as dependent on alcohol as an alcoholic is; they
have not yet completely lost their control over its consumption.[3]
4.4 REVIEW OF LITERATURE:
The study was conducted on 3,220 adults in Sehore district, using the Alcohol Use
Disorders Identification Test 2.8% of adults with Alcohol Use Disorder (AUD) sought
treatment for problems with drinking,23.9% people with AUD spoke about drinking to
their spouse/partner or a friend.4
Substance and alcohol abuse can have deleterious effects not only on the individual
user but on immediate family members as well, especially children.
Alcohol abuse is significantly associated with suicide and violence. Alcohol is the most
significant health concern communities because of very high rates of alcohol
dependence and abuse; up to 80 percent of suicides and 60 percent of violent acts are a
result of alcohol abuse in Native American communities.[5]
Another research conducted on Sambalpur Slum area, Odisha. They surveyed 502
adolescent (297 male and 205 female) 218 (43.4%) admitted to substance abuse with
overall males abusing more 147 (49.5%) than females 71 (34.6%). In the age
between16-19 highest numbers are found of substance abuse. In this research they
found that 14.7 % are taking alcohol.[6]
4.5 AIM OF THE STUDY:
“To identify the psycho-social effects on adolescence due to parental alcohol abuse”
82
Objectives:
• To understand psychological impact on adolescent behavior due to parental alcohol
abuse.
• To understand social impact on adolescent behavior due to parental alcohol abuse.
• To identify the coping mechanism of adolescent due to parental alcohol abuse.
Variables:
Independent variable: parental alcohol abuse
Dependent variable: Emotional and psychosocial behavior of adolescent
4.6 METHODOLOGY:
I have used the Qualitative method and Quantity method in a study of “A study of psychosocial effect on adolescent children their parental alcohol abuse in slum community in Bhopal
in Madhya Pradesh”
4.6.1 Study Design:
Cross sectional research design, by adopting in-depth interview technique using in-depth
interview guide. And I have also used the strength and difficulties questionnaire to study the
psychosocial effect due to parental alcohol abuse. The strength and difficulties questionnaire
consists of 25 items comprise 5 scales of 5 items. It is
.
4.6.2 Study Area:
Gautam Nagar slum community in Bhopal, Madhya Pradesh in India
4.6.3 Sample selection and size:
Sample size for assessment the 29 adolescents boys and girls.were randomly selected aged 1019 years.
83
Who were willing to be a respondent was included in the study.
The sample selection for in-depth interview is based on the purposive sampling-10 adolescent
children of Goutam Nagar slum community but could collect only 6 adolescent children in this
study. Because I went many adolescent children in my study and during this study I had some
challenges like the festival. And other challenges like of my health.
4.6.4 Data Collection Technique and tool
I did In-depth interview and survey for research study. I collected 6 adolescent children for Indepth Interview Guideline and used the “scoring the strengths & difficulties questionnaire”
given by National institute of mantel health neuron sciences for Age 4-17 year
(NIMHANS). They have used in a research study “Assessment of self-reported Emotional
and Behavioral difficulties Among Pre-University College Student in Bangalore,
India”[7] in 2011. I had done 29 adolescent responder surveys on Emotional problem scale,
conduct problem scale, hyperactive problem scale, peer problem scale and pro-social scale.
Tool for Qualitative
I have developed standard for qualitative during taking interview I did recording of the full
interview of each responder adolescent boys and girls and asked for acceptation. After
acceptance only, I started interview with field notes and audio recording on cell phone.
Tool for quantitative:
Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ)[7]
The Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) is a brief behavioral screening
questionnaire about 4-19 year olds. It exists in several versions to meet the needs of researchers,
clinicians and educationalists. Each version includes between one and three of the following
components:[7]
1. Emotional symptoms (5 items)
2. Conduct problems (5 items)
3. Hyperactively (5 items)
4. Peer relationship problems (5 items)
84
5. Pro-social behavior (5 items)
The strength and difficulties questionnaire consists of 25 items comprise 5 scales of 5 items. It
is usually easiest to score all 5 scales. ‘Somewhat true’ is always scored as 1, but the scoring
of ‘Not True’ and ‘Certainly True’ varies with the item, as shown below scale by scale. For
each of the 5 scales the score can range from 0 to 10 if all items were completed. These scores
can be scaled up pro-rata if at least 3 items were completed, e.g. a score of 4 based on 3
completed items can be scaled up to a score of 7 (6.67 rounded up) for 5 items.
This Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ) was developed in the year 1997 by
“Robert goodman” from London, united kingdom. They have used 2001 the Reliability
was 62.
Last time this S&DQ are essentially used by National institute of mantel health neuron
sciences and some their partner institute of Karnataka and Tamil Nadu Stats in India. their
research study was “Assessment of Self-Reported Emotional and Behavioral Difficulties
Among Pre-University College Student in Bangalore, India”
4.6.5 Data analysis:
The data was collected through in-depth interviews and was manually analyzed using the
principles of the data collection software and excel software. Santander questionnaire had used
to know about the psychosocial problems to Alcohol affect
4.6.6 Ethical Consideration
Risks and Benefits:a.
What are the potential risks to the respondents? Consider social and emotional risks as
well as more obvious physical risks.
No risks are anticipated for the participants, but sometime emotional and parental risk
come forward
b.
What are the compensations for unexpected risks?
-
No unexpected risks are foreseen
85
c.
What are the potential benefits to the respondents?
This study doesn’t have any immediate benefits for the respondent; however, the study
will help identify various psychosocial issues in the slum. The field placement organization
will be implementing new programme for the adolescents to improve their lifestyle
4.6.7 Consent:a.
How will consent be obtained from respondents? Will there be a written explanation of
the study? How will risks and benefits be explained?
Oral or written informed consent (Annexure 1) will be obtained after explaining the
intention of the study and providing a participant information sheet (Annexure 3) in local
language.
b.
How will it be made clear that respondents are under no compulsion to participate and
may withdraw at any time without jeopardizing any service delivery or their relationship with
the researcher?
If there is any risk identified during the study it will be addressed, Every respondent
will be free to withdraw anytime during the study and this right will be informed to each and
every respondent. On the withdrawal, any personal data collected during the study will be
erased to protect the confidentiality.
c.
What data will be collected on those who refuse consent?
-
None
4.6.8 Confidentiality:Confidentiality is a right of every respondent and it will be protected during the study and after
the study, all data will be encrypted as anonymous at the researcher level and codes will be
used to identify the different respondents. Identity will not be disclosed to anyone including
research supervisor and organization.
4.6.9 Dissemination:1. The research finding will be translated and shared with the respondent, other respondent and
my field placement organization (muskan org) Bhopal.
2. The findings will help be further dissemination and circulated to SOCHARA ,Bangalore in
India.
86
4.7 RESEARCH FINDINGS
The age of the children who were interviewed in Gautam Nagar is 10 to 19 years of age. They
have mental and social issues. The study done in relation to this is through the use of “Scoring
the Strengths & Difficulties Questionnaire” and in-depth interview. I have understood the
psychosocial effect on the children through “Scoring the Strengths & Difficulties
Questionnaire” and In-depth interview. The survey has been conducted on 29 adolescent
children (15 boys and 14 girls) and in depth interview has been conducted on 6 children (3 boys
and 3 girls).
4.7.1 Findings to the in-depth interview
During the In-depth interview, I understood that almost all boys and girls were suffering due
their parents taking alcohol. These children used some coping mechanism for self. They had
psychological and social problems.
4.7.1.1 Alcohol consumption:
Parents of many children consume alcohol in excess; they drink at home or within the
settlement. Some mothers drink on occasion of festivals. Some parents drink in the morning
before leaving for work and in the evening they come back after drinking. They drink whenever
they want. A boy told that he also felt like drinking and another boy said he seldom drinks.
“Ve to kabhi bhi sharab pee lete hai, jab unke paas pese hote hai”
“mere mammy or papa dono hi sharab ko peete hai, kbhi kbhi to ve jyada hi pee lete hai ”
4.7.1.2 Effect to alcohol:
Parents: Because of drinking they become weak and also get ill. After consuming alcohol they
fight and often get beating from family members. Due to excess use of alcohol they become
useless and often lie down in the filth.
“Mere papa daru ki kar kam nhi kar pate hia or so jate hai, unka sara kam mujhe hi karna padhta
hai”
87
Family: Their family gets affected due to alcoholism, a boy told that as many parents fights
after drinking, small issue becomes big and some time they don’t even get food at home. They
also have less money because they spent most of their money on alcohol, they spend around
50-60 rupees in a day, when they don’t have money they borrow. Money lenders ask for their
money back and fights when they don’t get it back.
“kbhi kbhi papa paise nhi late or khoob daru pee kar ate hai”
Community: Half of children said that their families often indulge in quarrel with neighbors
and other community people due to alcohol consumption; their parents get beaten and often get
blame for theft.
“mammy jab daru pee kar kisi ko bhala bura bolti hai to ve log hamse bhi ladayi karne a jate
hai”
“kbhi kabhi papa ki vajha se ghar par ladhne bhi a jate ahi”
4.7.2 Consequences:
Psychological
Physical violence
Headache
feeling Stress
Fear
Disappointed
crying
Uncomfortable
Tension
Disturbed Sleep
Worried
Emotional
Want to run away from
home
Social
Compelled to do household work
Food is not available to eat
They too drink (imitation)
Less/no care & affection
Coping mechanism
Go out from home
Go to other family members
Ignorance
4.7.2.1 Psychological effect on adolescent children:
88
Physical violence
Almost in every house, children are being physically abused and because of that they suffer
with musculoskeletal problems, their parents often use stick, and house hold things to beat
them. One boy said his parents have beaten him so badly that he had started bleeding. Their
parents also beat each other.
“Mere papa mujhe bhi marte hai or……. mami se paise mangate hai vo to hath paav kisi bhi
saman ki mar dete hai ‘
“Mummy ne muhe ek din chammach ki mari thi to mere khoon a giya,fir me ghar se nanai ke
paas chala gaya”
Headache
Many children get headache due to alcohol fume, their parents shout and use abusive language
which also cause headache.
“Mera jab sir dard hota hai to me to mathe par kapda band kar so jati hu unki sharab ki badhboo
se mera matha dukta hai”
Feeling stress
Many children feel stress, some children can’t understand the feeling of stress and remain
annoyed and often release their anger on younger ones.
“Papa mammy ki vajaha se aaj kal mai chid-chidi ho gayi hu or har kisi se kuch bhi bone lag
jati hu bina vajaha se”
Sleep disturbance
89
Maximum children have sleeplessness, some girls said their parents often quarrel and shout
uselessly.
“Papa rat ko jyada pee lete hai, or annd-sannd tej tej bolte hai or gane gate hai to me to rat bhar
so bhi nhi pati hu”
Fear
All children afraid of their father more than mother, girls face this problem more than boys.
"Me to mar khatti rahti hu…….ab mai kyakaru, mujhe to bahut dr lagta hai papa se…..”
Disappointment
All children have some or the other kind of disappointment which also affect their thinking
ability, they feel disappointment even while being home.
“Bhaiya mujhe kuch bhi accha nahi lagta hai to mai choto ko bhi mar deta hu gusse me”.
Crying
Most of the children feel like crying because of beating and scolding they get at home.
“Sharab peekar ve mujhe jabarjasi hi marte hai to me roti rahti hu par ve chup bhi nhi karte”
Uncomfortable
More than half children do not want to live with their parents, they said their parents trouble
them too much after drinking alcohol.
“Jab mummy daru pee leti hai to ganda ganda bolti hai, mujhe ghar me accha nahi lagta hai”
Tension
90
Most of the children said they are worried about their parents because they consume alcohol
during day also and they are afraid of accident of their parents, they are worried if any quarrel
became big. One Girl said she is afraid that his father might kill her mother because he beats
her with extreme anger.
“Tension bani rahti hai, kab tak mai yah sab jhelti rahungi” “jab papa mummy ko marte hai to
tension bani rahti hai ki jyada kamti na ho jaye”
4.7.3 Social effect on adolescent children
Comments by Community
People comments on children about their parental deeds, girls get affected more than boys.
“ha na bhaiya, log bolte hai na…….mujhe to bura lagta hai…. gussa a jata he ki unse hi kaho
kyun vo daru peete hai?”
Compelled to do household work
All parents give too much work to their children. Girls said that they are not able to go to school
because of too much work and they have to do complete work without any help.
“mujhe ghar ka sabhi kaam karti rahti hu nahi to mammi marti hai or kahti hai ghoomti rahegi
din bhar”
No food
Sometime children don’t get food in the family and because of this fight do not eat properly
and children sleep crying.
“kbhi kbhi to mami daru pi leti hai or khana bhi nahi banati”
“Me to ladayi ke kaaran kabhi roti bhi nahi khati”
91
Less/no care and affection
All children said their parents don’t care about them when they cry, fall ill or go away.
“mere papa-mamai ko koi bhi parvah nahi hoti chahe muhje kuch bhi ho jaye’
They too drink (imitation)
Because their parents drink at home, some children feel like drinking, one boy seldom drinks,
one boy said he had drunk once.
‘ek bar mene dosto ke sath peeche baitha kar pee thi “
4.8 Coping mechanism
Go out from home
Most of the children want to go out when their parents quarrel after drinking alcohol, some
children go out and sleep anywhere. Some girls also want to run away but they are afraid.
“vo jyada karte hai to ghar se nikal jata hu or ek bar to me rat bhar thele par sota raha’
Go to other family member
When father or mother comes home drunk, only few children go to other family members for
safety. They do discuss it with them.
“Bhaiya vo jab marte hai na, to me apni nani ke pas chali jati hu"
Ignore the situation
92
Some children said “when my father is beating me then I have ignore the situation”.
“Me dhyan nahi deti apna kam karti rahti hu’
4.8 Findings in SurveyDemographics Details:
Gender wise table in Goutam Nagar slum in Bhopal
Gender
Frequency
Percent
Adolescent Girls
14
48.30%
Adolescent boys
15
51.70%
Total
29
100.00%
Table.1
This table give details about participants during the use of standardize scale. The survey had
48.3 % girls and 51.7% boys.(Table.1)
Age GroupWise Table in Goutam Nagar slum in Bhopal:
Adolescent Age group
Early adolescents
middle adolescents
late adolescents
Frequency
Total
Percent
5
15
9
17.24%
51.73%
31.03%
29
100%
Table.2
Age group distribution of the respondents is as follows- early adolescent is 17.24%, late
adolescents, 31.03 % and middle adolescent 51.73%. Most respondents are middle adolescents.
(Table.2)
93
Psychological status of respondents in various domains in Goutam Nagar slum in Bhopal
Status / domains
Abnormal
Border line
Normal
Total
Emotional Conduct
Hyperactivity Peer
Problem
Problem
Problem
Pro-social
10(34.1)
22(72.4)
7(24.10)
14(51.7)
4(13.8)
6(20.7)
4(17.2)
1(3.40)
8(24.1)
3(10.3)
13(44.8)
3(10.3)
21(72.4)
7(34.1)
22(75.2)
29
29
29
29
29
Table.3
According to table shown above, most of the respondents in abnormal status have conduct
problem and peer problem. They have conduct problem 72.4 % and peer problem 51.7 %. In
emotional problem 34.1% , hyperactivity 24.10% and pro-social 13.8 % lot of children are
normal.
Border line status shows that children have emotional problem 20 %, conduct problem 17.2%,
hyperactivity 3.40%, peer problem 24.1% and are pro-social 10.3%.
Normal line status shows children have emotional problem 44.8 %, conduct problem 10.3%,
hyperactivity 72.4%, peer problem 34.1% and are pro-social 75.2%.
To conclude, the respondents mostly have conduct problem and are the least hyperactive.
(table.3)
Age group and psychological status of adolescent respondents in goutam nagar slum in Bhopal.
Emotional
Problem
Score
Abnormal
Border Line
Normal
Grand Total
conduct
problem score
Abnormal
Early
Adolescence
Middle
Adolescence
Late
Adolescence
Grand Total
3(10.3%
2(6.9%
0(0.0%
5(17.2%)
4(13.8%)
1(3.4%)
10(34.5%)
15(51.7%)
3(10.3%
3(10.3%
3(10.3%
9(31.0%)
10(34.5%
6(20.7%
13(44.8%
29
Early
Middle
Late
Grand Total
Adolescence
Adolescence Adolescence
5(17.2%
12(41.4%)
5(17.2%
22(75.9%
94
Border Line
Normal
Grand Total
0.0%
0.0%
5(17.2%)
1(3.4%)
2(6.9%)
15(51.7%)
3(10.3%
1(3.4%
9(31.0%)
4(13.8%
3(10.3%
29
Hyperactive
Early
Middle
Late
Grand Total
problem Score Adolescence
Adolescence Adolescence
Abnormal
0.0%
5(17.2%
2(6.9%
7(24.1%
Border Line
0.0%
0.0%
1(3.4%
1(3.4%
Normal
5(17.2%
10(34.5%
6(20.7%
21(72.4%
Grand Total
5
15
9
29
Peer Problem Early
Middle
Late
Grand Total
score
Adolescence
Adolescence Adolescence
Abnormal
3(10.3%
4(13.8%
7(24.1%
14(48.3%
Border Line
1(3.4%
6(20.7%
1(3.4%
8(27.6%
Normal
1(3.4%
5(17.2%
1(3.4%
7(24.1%
Grand Total
5
15
9
29
Pro-social
Score
Abnormal
Border Line
Normal
Grand Total
Early
Middle
Late
Grand Total
Adolescence
Adolescence Adolescence
0.0%
2(6.9%
2(6.9%
4(13.8
1(3.4%
1(3.4%
1(3.4%
3(3.3%
4(13.8%
12(41.4%
6(20.7%
22(75.9%
5
15
9
29
Table.4
This table shows the particular status of psychological domains with respondent’s age groups.
In this table, as mentioned earlier, hyperactivity, peer problems, and pro-social domains are
less compared to conduct problem score. In conduct domain, the middle age group has
abnormal statues 41.4%, border line has 3.4%, and normal has 6.9%. In conduct domain again,
middle adolescent group is 51.7% out of the 29 respondents, early adolescent group is 31.0%
and late adolescent is 17.2%.
Children in late adolescence have more Peer problems and the table shows percentages asearly adolescent is 10.3%, middle adolescent 13.7% and last adolescent is 24%. (table.4)
Gender and psychological domains discrimination of the responders in Goutam nagar, Bhopal
95
Emotional
problem
Abnormal
Border Line
Normal
Grand Total
Girls
Boys
4
3
7
14
Conduct problem Girls
Abnormal
Border Line
Normal
Grand Total
Girls
Peer problem
Girls
Boys
Boys
22
4
3
29
Boys
7
3
4
14
Girls
14
8
7
29
24.1%
10.3%
13.8%
48.3%
girls
Grand
Total
2
2
11
15
0.0%
3.4%
44.8%
48.3%
girls
Grand
Total
Boys
2
1
11
14
7
1
21
29
7
5
3
15
34.5%
6.9%
6.9%
48.3%
girls
Grand
Total
8
15
13.8%
10.3%
24.1%
48.3%
girls
Grand
Total
12
2
1
15
1
13
14
girls
10
6
13
29
7
Abnormal
Border Line
Normal
Grand Total
Pro-social
problem
Abnormal
Border Line
Normal
Grand Total
6
3
6
15
10
2
2
14
Hyperactive
problem
Abnormal
Border Line
Normal
Grand Total
Grand
Total
4
3
22
29
6.9%
3.4%
37.9%
48.3%
male
20.7%
10.3%
20.7%
51.7%
male
41.4%
6.9%
3.4%
51.7%
male
24.1%
0.0%
27.6%
51.7%
male
24.1%
17.2%
10.3%
51.7%
male
6.9%
6.9%
37.9%
51.7%
Grand Total
34.5%
20.7%
44.8%
100.0%
Grand Total
75.9%
13.8%
10.3%
100.0%
Grand Total
24.1%
3.4%
72.4%
100.0%
Grand Total
48.3%
27.6%
24.1%
100.0%
Grand Total
13.8%
10.3%
75.9%
100.0%
Table.5
This table is showing is how many girls or boys have abnormal status, border line status, normal
status and base on the Emotional problem, conduct problem hyperactive problem peer problem
and whether are pro-social .
In Emotional problem domain 13.8% girls and 20.7% boys have the abnormal status, 10.3%
girls and 10.3% boys have border line status and 24% girls and 20% boys have normal status
out of 29 responders.
96
In conduct problem domain 34.5% girls and 42.4% boys have abnormal status, 10% girls and
10% boys have border line status and 6.9% girls, boys 3.4% have normal status out of
29adolescent.
In hyperactive problem domain, 0.0% girls and 24.1% boys have abnormal status and 3.4%
girls, 0.0% boys have border line status and 44.8% girls, 27.6% boys have normal status out of
29adolescent.
In peer problem domain, 24.1% girls and 24.1% boys have abnormal status, 10.7% girls, 17.1%
boys have border line status and 13.8% girls, 10.3% boys have normal status out of
29adolescent.
In prosocial domain 5.9 % of girls and 5.9% boys have abnormal status, 3.4% girls and 5.9%
boys have border line status, 37.9% girls and 37.9% boys have normal status out of
29adolescent.(table.5)
4.9 DISCUSSION
Most of the slum people are rag pickers and earn up to 200 rupees in a day. They are uneducated
and ignorant. They are children are also uneducated and working with them. They also do lot
of house hold work. These children are getting psychological and social problems. During indepth interview I found that the parents drink in excess and at any time. They spent portion of
their income on alcohol and fight with family and neighbors The sample size has almost 48%
girls and 52% boys. Most of the children are in the middle adolescent age. The survey shows
children have more abnormality in various domains. Conduct problem and peer problem are
special areas. Children are normal in pro-social and hyperactive domain. Almost 34% children
have emotional problems.
In-depth interviews we found that fear, disappointment, crying, tension, stress, and worry
affects then a lot. During the analysis I saw less than half children have emotional problems.
During in-depth interview children also mentioned that they indulge in physical violence like
beating younger ones and getting angry almost three –fourth of the children have conduct
problems in the analysis. Hyperactivity is found in very less children. Peer problem is found in
almost fifty present of the children.
Similarly it was found that almost 3/4th children are pro-social. During the in-depth interview
I found that same children have social problems like being teased by the community, house
hold workload, absence of food , love and affection. According to the analysis very few
children have emotional problems and they cry, share with others when disappointed. Middle
adolescent children have maximum conduct (41.4%) problem. Again very few children are
hyperactive .but in middle adolescent almost (33%) are hyperactive. Almost children of all age
group have peer problems. Children in late adolescent have more peer problems
97
The analyses showed that both boys and girls have psychological issues in adolescent age. It
is seen that boys are more hyperactive then girls. Both boys and girls have conduct problem,
similarly both girls and boys have peer problems also. Anyhow both boys and girls are prosocial. Bringing together, the in-depth interview and the survey shows that, there are psychosocial effects on children of parents with alcohol abuse in Goutam nagar community. One child
has tried alcohol also in past.
All most adolescent Children have different kind of coping mechanism to deal with parents
under alcohol abuse. Some girls go to other family members to avoid parent under alcohol
abuse. They share their problem with them and try finding solution. Some boys go to out of
home when there is a drunken parent in the house they are out during the night and are unsafe
of them have no choice but to ignore the situation in the home. Children recommend that their
parents should not drink and government should provide counseling to the parents. There is no
counselor or elder in the community to help these children. Children do not have any religious
connection also. Government should support these children by providing care and counseling.
4.10 CONCLUSION:
This research study is done to understand the psycho-social effect on adolescent children due
to parental alcohol abuse. Most of the children have Conduct and Peer Problems. They children
fight with their brother and sister. Maximum number of respondents is from middle adolescent
age group. Children face fear, disappointment and sadness when their parents get drunk. They
have some Emotional issues but more boys were found to get Hyperactive. Both boys and girls
were found to have conduct and peer problems. There may be other factors for this psychosocial status of Adolescent children but I have focused on parental alcohol abuse and done the
study. Most the time children are unable to do anything when their parents are drunk so they
have emotional issues like, fear, stress and tension. Some time they touch to the other family
members or neighbors.
4.11RECOMMENDATION:
During this research study I have found it’s happening the psycho-social effect on the
adolescent children due to alcohol abuse by their parents in Goutam nagar community. They
have no Idea for go out this alcoholic situation of the home. But some children are using coping
but not much effective. Someone and two organizations is working there on health and
Education. They should be take this issue of adolescent children and do some action in slum
communities of Bhopal.after this research study I have
98
4.12 References:
[1]Adolescent health [internet].[place unknown]:world health organization;[2016 Jan 17]
available form:
http://www.wold health orgnisasion .php
[2] Medical dictionary. Psychosocial [internet].dictionary;[2016jan17]. Available from:
http://medical-dictionary.thefreedictionary.com/psychosocial
[3] Nordqvist Christian. MNT since blog.what is an alcoholic? How to treat alcoholism; 2003
[2015 September] Available form:
http://www.medicalnewstoday.com/arto ticles/157163.php
[4] Santoshi N. Hindustan times. One in four men counsumer alcohol in rural m.p. study
[internet]. 2016 January o6 Available form:
http://www.hindustantimes.com/bhopal/one-in-four-men-consumes-alcohol-in-rural-mpstudy/story-aSpCmkuRCIFzs5XY0EeAgJ.html
[5] Jiwa, A.; Kelly, L.; Pierre-Hansen, N. Healing the community to heal the individual:
literature review of aboriginal community-based alcohol and substance abuse programs. Can
Fam Physician [2008jan] Available form:
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18625824
[6]Sarangilisa, acharya p himanshu, panigrahi p om .Indian jarnal of community
medicine.Indian j community;2008oct[2016jan5]availableform:form:
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc2763700/
[7] bhola P,sathyanarayanam V,rekha P,Danil S,Thomas T.Original article.
Assessment of Self-Reported Emotional and Behavioral Difficulties Among Pre-University
College
Student
in
Bangalore,
India”
St.jhon’s
research
institute,
Bengalore;[2016may]available from:
http://www.ijcm.org.in on Friday, may 06, 2016, ip: 106.51.235.111
99
Annexure-1
For in-depth interview questions
I.
अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअ.............................
II.
अअअअ अअअअअअ/ अअअ .............................
III.
अअअअअअअअ अअ अअअअअ.................................
100
अअअ........................................................
.
1. अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ?
IV.
2. अअअअअअ अअअ-अअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ?
3. अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ?
4. अअअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ?
5. अअअ-अअअ अअ अ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअ?
6. अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ?
7. अअ अअ अ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ?
8. अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ?
9. अअअअ अअ अअअअ अअअ अअ अअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ अअ?
10. अअअअ अअ अअअ अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअअ अअ, अअ अअअअअ
अअअअअ अअअअ अअअअ अअ?
11. अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअअ अअ
अअअअअ अअअअ अअअअ अअ?
12. अअ अअ अअअअ अअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअअअ
अअ?
13. अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ?
14. अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअ अअ अअअअअअ अअअ अअ ?
15. अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअ अअअ अअ अअअ अअ?
16. अअ अअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअ अअ, अअ अअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ
17. अअअअअ अअअअअअ अअअअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ?
Annexure-2
अअअअअ
अअअअअ
अअ
अअअ
अअअ-अअअअअअअ
अअअअअअअअ
अअ
अअअअअअअअ
अअअअअअअअअअ
अअअअअ अअ अअअ .......................................
अअअअ ...........................
अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ .............................
अअअअअ अअ अअअअअ ...............................
101
अअअअअ ...........................
SI no
अअअ अ
Questions
Not true
अअअअअ
अअअअअअ
Somewha
t true
अअअ
अअअअ
1
अअअ अअअअअ
अअअअ
अअ
अअअ
अअअअअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअअअ/अअअअ
अअअ
2
अअअ
अअअअअ
अअअ, अअअअअअ
अअअअ
अअअ, अअअअअअ
अअअ
अअअअअअ
अअ
अअअअ
अअअअ अअ अअअ/अअअअ
3
अअअअ अअअअ अअ अअअअ , अअअ अअअअ अअ
अअअअअ अअअअ/अअअअ अअअ
4
अअअ अअअअअ अअअअ अअअअअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअअ/अअअअ अअअ.
5
अअअ अअअअ अअअअअअ
अअअअ/अअअअ अअअ
6
अअअ अअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअअअ
अअअअ/अअअअ
अअअअअअ
अअ
अअअ
7
अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअ
अअअअ/अअअअ अअअ
8
अअअ अअअअ अअअअअअ अअअअ/अअअअ अअअ
9
अअअ अअअ अअअअअअ, अअअअअअअ अअअअअ
अअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअअ/अअअअ अअअ
10
अअअ
अअअअअअ
अअअअअअअअअ
अअअ
अअअअ/अअअअ अअअ
11
अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअअअ अअअअअ
अअअअअ अअअ
12
अअअ अअअअ अअअअअ अअअअ/अअअअ अअअ
13
अअअ
अअअअअ
अअअअ/अअअअ
14
अअअअअ, अअअअअ, अअअअ
अअअ
अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअअ अअअअ
अअअ अअ अअअअ अअअ
15
अअअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ/
अअअअ अअअ
16
अअअ
अअअ
अअअअअअअअअअअअ
अअअ
अअअअअअअअअअअ अअ अअअअ/अअअअ अअअ
17
अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअ
अअअ
102
Certainly true
अअअअ
18
अअअ
अअ
अअअअअ
अअअ
अअअअअ
अअ
अअअअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ अअअअ
अअ
19
अअअअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ
अअअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ
20
अअअ अअअ अअ अअअ अअअअ अअअअअ अअ
अअअ अअअअ/अअअअ
21
अअअ
अअअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ/अअअअअ
अअअ
22
अअ अअअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअ अअ
अअ अअ अअअअ/अअअअ अअअ
23
अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअअअ
अअअ अअअ अअअअ/अअअअ अअअ अअअअ
अअअअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ
24
अअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ/ अअअअ अअअ
25
अअअ
अअअअ
अअअ
अअअअ/अअअअ अअअ
26
अअअअ अअअ अअ अअअ अअ
अअअअ
अअअअ
Annexure-3
CERTIFICATE OF CONSENT
103
“A study of psycho-social effect on adolescent children their parental alcohol abuse in slum
community in Bhopal in Madhya Pradesh”
Name of the researcher: kamlesh Sahu
Name of the Institution: SOCHARA, Bangalore.
I have been invited to take part in the study about health care seeking behavior. I understand
that it involves me taking part in a interview. I have been explained the purpose and procedure
of the study. I have been informed that no risk is involved in taking part in the study and that
there will not be any direct benefits for me. I understand that the information I will provide is
confidential and will not be disclosed to any other party or in any reports that could lead to my
identification. I also have been informed that the data from study can be used for preparing
reports and that reports will not contain my name or identification characteristics. I am aware
of the fact that I can opt out of the study at any time without having to give any reason. I have
been provided with the name and contact details of the researcher whom I can contact.
I have read the foregoing information, or it has been read to me. I have had the opportunity to
ask questions about it and any questions I have been asked have been answered to my
satisfaction. I consent voluntarily to be a participant in this study.
Name of Participant__________________
Signature of Participant ___________________
Date ___________________________
Thumb print of participant
If illiterate
I have witnessed the accurate reading of the consent form to the potential participant, and the
individual has had the opportunity to ask questions. I confirm that the individual has given consent
freely.
Name of witness_____________________
Signature of witness_______________________
Date ________________________
Statement by the researcher/person taking consent
I have accurately read out the information sheet to the potential participant, and to the best of my
104
ability made sure that the participant understands that his/her participation in the study is voluntary
and that he/she can choose not to take part in the study. I have explained all the elements including
the nature, purpose, possible risks and benefits of the above study as described in the consent
document to the participant. I have also explained the participant about the confidentiality of
information collected.
I confirm that the participant was given an opportunity to ask questions about the study, and all
the questions asked by the participant have been answered correctly and to the best of my ability. I
confirm that the individual has not been coerced into giving consent, and the consent has been given
freely and voluntarily.
A copy of this consent form has been provided to the participant.
Name of Researcher________________________
Signature of Researcher__________________________
Date ___________________________
Annexure-4
PARTICIPANT INFORMATION SHEET
Dear Participant,
I am kamlesh sahu. I am doing my fellowship programme in Public Health Learning
Programme, SOCHARA, Bangalore. Thank you for your time and willingness to hear and read
105
about the research I intend to do. This note provides an explanation of the nature of the research.
This study will be done as part of my fulfillment of the Fellowship program requirement. This
consent form may contain words that you do not understand. If there is anything you need
clarity on, please feel free to ask me. At the end of this information sheet you will find my
contact details.
TITLE OF THE STUDY
“A study of psycho-social effect on adolescent children their parental alcohol abuse in
slum community in Bhopal in Madhya Pradesh”.
PURPOSE OF THE STUDY
The purpose of this study is to find out the difficulties faced by adolescent children from their
parental alcohol abuse of slum community in Bhopal, thy are many straggling on our social
and psychology problems
DESCRIPTION OF THE STUDY
The study will be based on individual interview that are expected to last about 45 minutes. I
will be asking you information on your facilities at the slum community and access, utilization
of health services. If you do not wish to answer any of the questions included in the survey,
you may skip them and move on to the next question.
RISKS AND BENEFITS:
There are no risks involved in taking part in the study. You do not have to answer any question
if you feel the question(s) are too personal or if talking about them makes you uncomfortable.
There will be no direct benefits for you but your participation will help improve the
understanding of barriers in accessing health services.
CONFIDENTIALITY
I have taken all the necessary steps to maintain confidentiality of the information collected.
The information that we collect from this research project will be kept private. The study
supervisor dr. shivani tanejawill have access to the information collected. I will not reveal your
name or any identifying characteristics to any other party and also will not include them in the
final report.
VOLUNTARY PARTICIPATION AND WITHDRAWAL
Your participation in this study is entirely voluntary and should you wish to withdraw from the
study at any time you may do so without giving reasons.
CONSENT
Your consent is required for your participation in the study. You can decide to participate or
not.
106
CONTACT DETAILS:
Kamlesh Sahu (SOCHARA fellow)
Contact Detail: 07697273360
Mail Id:sahukamlesh515@gmail.com
107
Chapter 5
Book reading
Photography
Poems
4.1 BOOK READING
अअअ अअअअअअ अ अअ
108
अअअ अअअअअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअअअअअअ अअअअअअ
अअअअअ अअ अअअअअअअअअ
अअ अअ अअअ – अअअअ अअअअअअअ
अअअअअअ अअअ अअ – अअअअ अअअअअ
अअअअअअअअ – अअअअअअअ (अअअअअअ अअअअअ)
अअअअअअअअ अअअअअअअ
4.2 Photography
109
अअअअअअ अअअ
अअअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ
110
अअअअअअ अअ अअअअअ
अअअअअअअअ अअअअ अअ अअअअअ
111
अअअअअअअअअअ अअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ अअअ
अअअअअअअ अअअअअअ
112
अअअअअ अअ अअअ अअअ अअअअअ
113
114
अअअअअ अअअ अअअअअअअ अअअअअअ
अअअअअअअ अअअअअअ अअअअअ अअ अअअअअअअअअ अअ अअअअअअअ
115
Community life
Egg shop in goutam nagar
116
अअअअअअअ अअअअअ अअ अअअ अअअअअअ
अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअअअ….........
117
MSW अअ अअअअ अअ अअअअअ, अअअ अअअअअ अअ अअ अअअअअ अअ,
अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ!
अअअ अअअ अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअ अअअ अअ,
अअअ अअअअ अअअअअअ अअ अअ अअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअ अअ !
अअअअ अअअअ अअअअ अअअअ अअअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअअ,
अअ अअअअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ अअ अअअअ !
अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअअ,
अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ !
अअअअअअअअअ अअअअअअअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअअअ,
अअअअअ अअअ , अअअअअ अअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअअ,
अअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ अअ,
अअअअ अअ अअ अअअअअअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअअ अअ अअ
!
Health अअ अअअ Action अअ अअअअ अअअअअअ,
Health for All अअअ अअअअअअअअ अअअअअअ अअअअअअ!
Sahu Kamlesh, fellow of SOCHARA
Madhya Pradesh
अअअअ अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ …………………….
118
अअ अअअअअअअअअ अअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअ
अअअअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअअ अअ!
अअअअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअअअ
अअअ अअअअ अअ अअअअअअअ अअ अअअअ अअअ अअअ अअ!
अअअअ अअअअ अअ अअअ अअ, अअअअअ अअअअ अअअअ अअ
अअअअअअ अअअअअअअअअअअअ अअ अअ अअ, अअअअ अअअअ अअ!
अअ अअअअ अअअ अअ अअ, अअअअअअ अअअ अअअअअ अअअअअ अअअअ अअ,
अअअअ अअ अअअअ ,अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअ अअ!
अअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअ अअअअ अअअ अअ,
अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ, अअअअ अअअ अअअ अअअअ अअ!
अअ अअअअ अअ अअअ अअअ, अअ अअ अअ अअअअअअ अअअअअ अअ,
अअ अअ अअअअ अअ अअअ,अअ अअअअ अअअअ अअ अअअअअ अअ!
अअ अअअ अअअअ अअअ, अअ अअअअ अअअअअ अअ अअअअ,
अअ अअ अअअअअ अअअअ अअअ, अअअअ अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअअ!
अअ अअअअ अअअ अअअअ अअअ ,अअ अअअ अअअअ अअअ अअअअ अअ,
119
अअअअ अअ अअअअअ अअ अअअ ,अअअ अअ अअअ अअअ अअअअ अअ!
अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ अअ अअअअअअअ अअअअअअअ अअअअ अअ,
अअअअ अअअ अअअअ, अअअअ अअअअअ अअअअ अअ अअअअ अअ!
अअ अअअ अअ अअ अअअ अअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअअअ अअ,
अअअअ अअअअ अअअ अअ अअअअ, अअअअअअअ अअ अअअअअ अअअ अअअअअ अअ!
अअ अअअअ अअ अअअअ अअअअअ, अअ अअअअ अअ अअअअ अअ अअअ अअ,
अअअअ अअअ अअअअअ अअ, अअ अअ अअ अअअअ अअ अअअअअअअअ अअ अअअ अअ!
अअअ अअअ अअ अअअअअ अअ, अअअअ अअ अअ अअअअ अअ अअअ अअअअ अअ,
अअअअ अअअ अअअअ अअ अअ अअअअ अअअअ अअ, अअ अअअअअ अअअ अअअअ अअ!
Sahu
Kamlesh,
SOCHARA
Madhya Pradesh
120
fellow
of
Position: 1797 (2 views)